ضد تکلم به مالا یعنی و فضول کلام ، خاموشی است ؛ یا تکلم کردن به سخنانی که به آن ها احتیاج است و فایده یی بر آن ها مترتب می شود . فواید بسیار خاموشی و فضیلت آن ، بعد از این در محل خود مذکور خواهد شد . اخبار بسیار در خصوص مدح ترک سخنان فضول و بیهوده وارد شده است ؛

همچنان که از حضرت پیغمبر صلی الله و علیه و آله روایت شده : “علامت نیکویی اسلام مرد آن است که چیز بی فایده را ترک کند .”

و نیز از آن حضرت روایت شده که : “خوشا به حال کسی که زیادتی زبانش را نگاه دارد و زیادتی مالش را به مصرف برساند.”

و ببین که مردم کار را چگونه برعکس کرده اند ؛ زیادتی مال را نگه می دارند و زبان را رها می کنند.

روزی آن حضرت فرمودند :” اول کسی که از این در داخل می شود ، مردی ست از اهل بهشت . چون آن مرد داخل شد ، از او پرسیدند : ما را به بهترین عمل های خود که به آن امید داری خبر ده ! گفت: من مردی کم عمل هستم و محکم ترین چیزی که به آن امیدوار به خدا هستم ، سلامتی نفس و ترک چیز های بی فایده است .”

به ابوذز (ره) فرمود که :” می خواهی عملی به تو یاد دهم که بر بدن سبک باشد و در ترازوی اعمال ، سنگین ؟ عرض کرد : بلی ! یا رسول الله ! فرمود : خاموشی ، حسن خلق و ترک امر بی فایده “

شخصی از لقمان پرسید که :” دانایی و حکمت تو چه چیز است ؟ گفت : از چیزی سئوال نمی کنم که از آن کفایت کرده شده ام و چیز بی فایده را بر خود نمی بندم .”

آن چه در فضیلت ترک فضول کلام و سخن بی فایده وارد شده است ، در اخبار ائمه اطهار علیهم السلام و حکمای اکابر اهل دین ، از حد تحریر و تقریر متجاوز است ، و همین قدر که مذکور شد، برای اهل بصیرت کافی ست . ان شاالله سبحانه !

( معراج السعاده ، ملا احمد نراقی (ره) ، ص 448)

… پس برادر! وقت تهیه سفر عقبی از آن تنگ تر ، و کاروان عمر را از آن شتاب بیشتر است که ما مسافران را فرصت بار بستن باشد . چه جای فارغ نشستن و به کار بی فایده پرداختن ! آدمی بی چاره را چون سفر آخرت ، راه هولناکی در پیش ؛ و مانند اجل ، راننده ای در عقب ؛ و مثل تکلیف ، باری بر دوش ؛و چون شیطان ، راهزنی در کمین ؛ دیگر به چه دست و دل فارغ می نشیند و از گذشته و آینه خود سخن می گوید ؟ به کدام دلخوشی با همنشینان سخن می دارد؟

همچنان که سخنان بی فایده گفتن بد و موجب خسران ابد است ، همچنین سئوال کردن از چیزی که برای تو بی فایده است ، مذموم است . بلکه مذمت آن بیشتر و مفسده اش شدیدتر است . زیرا وقت خود را به سئوال ضایع کرده و رفیق خود را نیز مجبور نموده که به جواب تو وقت خود را ضایع سازد . و آن در وقتی است که چیزی که از آن سئوال کرده ، هیچ آفاتی نداشته باشد ؛ ولی اگر در جوابش آفتی باشد -مثل این که از کسی می پرسی : آیا روزه ای یا نه ؟ اگر گوید : بلی ! گاه باشد که به ریا افتد و اگر ریا نکند ، لااقل ثواب عمل او کم می شود ، زیرا ثواب عبادت پنهانی ، بسیار از آشکار بیشتر است ؛ و اگر بگوید : نه! دروغ گفته است وچنانچه سکوت کند ، به تو اهانت می رسد.

از این قبیل است سئوال از چیزهایی که آدمی از اظهار آن خجالت می کشد و شرم می کند ، یا از چیز هایی که گاه است از اظهار آن مانعی باشد ، مثل این که کسی با دیگری آهسته سخن می گوید ، می پرسی: چه می گفت؟ و در چه سخنی بودید ؟و مثل این که کسی را ببینی که می آید یا می رود ، بگوی: از کجا می آیی ؟ و به کجا می روی ؟

گاه باشد که نخواهد اظهار کند . واز این قبیل است پرسیدن از کسی که : چرا تو ضعف داری ؟ یا لاغر شده ای ؟ چه مرضی داری ؟ و بدتر از همه آن که نزد مریضی ، شدت مرض او را بیان کند و بدحالی او را اظهار نماید . که همه این ها علاوه بر این که لغو و سخن بی فایده است ، باعث ایذا و گناه می شود ،و سخن بی فایده ی تنها نیست ، زیرا سخن بی غایده تنها آن است که در آن ، ایذا یا شکستن خاطر یا شرم از حوابی نباشد ….

( معراج السعاده ، ملا احمد نراقی ، ص 447)

ادامه مطلب را در بخش بعدی می نویسم زیرا این بخش بسیار قابل تأمل است و اگر با دقت بخوانیم متوجه می شویم که چقدر از عمر ما صرف سخنان لغو و بیهوده می شود که نه تنها سودی ندارد بلکه باعث گناهان زیادی هم می شود که در بالا به تعدادی از آن ها اشاره شد و چقدر باعث رنجش خاطر دیگران می شویم .

تکلم به مالایعنی و فضول ، یعنی سخنان بی فایده گفتن و تکلم کردن چیزی که نه در دنیا به کار آید و نه در کار آخرت . اگر چه این حرام نباشد ولی بسیار مذموم است ، زیرا باعث تضییع اوقات - که سرمایه تجارت است - می شود و آدمی را از ذکر خدا و فکر در صنایع او باز می دارد . بسا باشد که از یک « لااله الّا الله » یا « سبحان الله » گفتن ، قصری برای آدمی بنا می کنند ، یا از فکری ، دری از درهای الهیه بر خانه دل گشوده می شود . پس چه زیانکاری از این بالاتر ، که آدمی بتواند گنجی را تحصیل کند ، آن را گذاشته و به جایش کلوخی بردارد که از آن هیچ منتفع نتوان شد .

پس هر که ذکر خدا و فکر در عجایب قدرت او را ترک کند و مشغول نقل بی فایده شود ، همه چیز گناه نکرده باشد ، ولی سود بسیاری از دست او دررفته است .

آری ! سرمایه بنده اوقات اوست ؛ و چون آن را به مصرف بی فایده برساند و از آن ، چیزی به جهت روز درمانگی ذخیره نکند ، سرمایه خود را ضایع کرده است .

کاشکی قیمت انفاس بدانستی خَلق!

تا دمی چند که ماندست ،غنیمت شمرند

علاوه بر این ، غالب آن است که چون در سخنان بی فایده گشوده شود کلام به حکایت معاصی و دروغ و غیبت و امثال این ها می کشد ؛ و از این جهت مذمت بسیار در خصوص آن وارد شده است .

روایت شده : در جنگ احد ، پسری از اصحاب پیامبر صلی الله و علیه و آله شهید شد ، که از گرسنگی ، سنگ بر شکم خود بسته بود . مادر او بر بالین وی نشست و خاک از رخسار او پاک می کرد و می گفت : بهشت بر تو گوارا باد، ای فرزند من ! پیغمبر صلی الله و علیه و آله فرمودند : چه می دانی که بهشت بر او گوارا خواهد بود ؟شاید که سخنان بی فایده می گفته .

یکی از صحابه می گفت : گاه است مردی با او سخن می گوید ، که رغبت من به جواب او بیشتر است از رغبت تشنه به آب سرد ، ولی جواب آن را ترک می کنم ، از خوف این که مبادا سخنان فضول بگویم .

مخفی نماند که ، هرزه گویی و سخنان بی فایده ، اقسام بی نهایت دارد و ضابطه اش این است که به سخنی تکلم کنی که اگر آن را نگویی و سکوت کنی ، گناهی برتو نباشد ، و ضرر دنیوی هم به تو نرسد و امرت معطل و معوق نماند . هر چه از این قبیل باشد ، لغو و مالایعنی است ف، مثل این که احوال سفرهای خود را با همنشینان خویش نقل کنی ، و آن چه در سفر دیده ای از کوه ها ، آب ها ، ولایات و هواهای آن ها و احوال مردمان آن جا و امثال این ها . همه این ها اموری هستند که ترکشان نه ضرر دینی دارد و نه دنیوی و اصلاً فایده ای برای هیچ کس در ذکر آن ها نیست .

پس اگر سعی خود را هم بکنی که کم و زیادی در نقل ننمایی ، و خودستایی و تفاخری منظور تو نباشد و متضمن غیبت کسی یا مذمت مخلوقی از مخلوقات خدا نباشد ، وقت خود را ضایع و تلف خواهی کرد بلکه دل خود را افسرده و تاریک می کنی ، زیرا تکلم به مالایعنی ، موجب کدورت دل آدمی می شود. …

( معراج السعاده ، ملا احمد نراقی ، ص 445)

بدان که ؛ ضد صفت عجب و خود نمایی ، شکسته نفسی و خود را حقیر شمردن و ذلیل و پست دانستن است . و این بهترین صفت از صفات کمالات است و فایده آن در دنیا و آخرت بی حد و حصر می باشد و هر که به مرتبه بلندی و ارجمندی رسید ، به وسیله این صفت رسید ؛ و هیچ کس خود را ذلیل نشمرد ، مگر این که خدا عزیزش شمرد ، و احدی خود را نیفکند مگر این که خدا او را برداشت و بلند کرد .

یکی قطره باران ز ابری چکید

خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریاست من کیستم ؟

گر او هست حقّا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید

صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایی رسانید کار

که شد نامور “لؤلؤ شاهوار “

بلندی از آن یافت کوپست شد

در نیستی کوفت ، تا هست شد

آری ! خدای را دل های شکسته است و شکستگان را دوست دارد . حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند : با هر کسی دو ملک است ، که اگر آن شخص خود را بزرگ شمرد و برداشت می گوید : خداوندا ! او را ذلیل کن ! و اگر خود را وضیع و خار شمرد می گوید : خداوندا! او را بردار !

روایت شده است که : خدا به موسی بن عمران علیه السلام وحی فرستاد : ای موسی ! هیچ می دانی که چرا تو را برگزیدم و اختیار کردم به سخن گفتن با خودم ؟ عرض کرد : به چه سبب؟ فرمود : من ظاهر و باطن همه بندگان خود را دیدم ، هیچ یک را ندیدم که ذلت ایشان برای من چون تو باشد. ای موسی! تو هر وقت نماز می کردی ، رخسار خود را بر خاک می گذاردی .

در بعضی از روایات وارد شده که : چون خداوند عالم به کوه ها وحی فرستاد که من کشتی نوح را بر کوهی خواهم گذاشت ، همه کوه ها گردن کشیدند و خود را بلند کردند مگر “کوه جودی ” که خود را خقیر شمرد و با خود گفت : با وجود این کوه ها ، بر من کجا قرار خواهد گرفت ! پس کشتی بر آن قرار گرفت .
و از جمله فواید شکسته نفسی آن است که ، نزد همه مردم بزرگ و محترم است و همه دل ها او را دوست می دارند ،به خلاف کسی که خود را بزرگ می شمارد ، که البته از دل ها دور است و مردم از او در نفورند.

( معراج السعاده ، ملا احمد نراقی (ره) ، ص 279 )

… چون تمیزش بیشتر شد ، او را به عبادت بداری ، دنیا را در نظرش خار سازی ؛ او را به پروردگار امیدوار نمایی ، آخرت را در نظرش جلوه دهی و عظمت خداوند را برایش ذکر کنی . و چون چنین نمایی ، این اخلاق در دل طفل راسخ می شود ، و بعد از بلوغ ، داخل زمره اخیار می گردد ؛ و برای پدر و مادر از باقیانت و صالحات خواهد بود .

اگر برخلاف این باشد و در تأدیب او مسامحه کند ، تا طفل بر هرزگی پرورش یابد و به بی شرمی و فحش و شکم پرستی و امثال آن معتاد شود ، خبیث النفس می گردد و خود را در دنیا به سختی و نکبت و زحمت ، و در عقبی به عذاب مبتلا می شود.

بسا روزگارا که سختی بَرَد

پسر چون پدر نازکش پرورد

هر آن طفل چون جور آموزگار

نبیند جفا ، بیند از روزگار

پس بر پدر مهربان لازم است که سعی در تأدیب فرزند نماید و بداند که ، این امانتی است از خدا نزد او ، و دلش پاک و جوهرش صاف است و قابل هر نیک و بدی ست و به هر چه تعلیم دهد ، نشو و نما می کند و پدر هم در ثواب و وِبال او شریک است ؛ پس وی را ضایع و مهمل نگذارد و از او غافل نشود .

و دختر را نیز باید مانند پسر تربیت داد ، مگر در چیز هایی که تفاوت میان دختر و پسر است .
پس باید او را پرده نشینی و حیا و حجاب و عفت و امثال این ها آموخت و بعد از آن این آداب را به فرزند آموخت ، ملاحظه کند که قابلیت و استعداد کدام علم و صنعت را دارد ؛ پس او را به آموختن آن بدارد و نگذارد که مشغول امری شود که استعداد آن را ندارد ، تا عمر او ضایع نگردد.

( معراج السعاده ، ملا احمد نراقی ، ص 219 )

امیدوارم نکات مهمی که در زمینه تربیت فرزند در این بخش و سه بخش قبلی آمد مورد استفاده پدر و مادر های عزیز قرار گیرد . به نظر می آید اگر کسی بتواند همه این موارد را رعایت کند فرزند صالحی خواهد داشت که برای پدر و مادر و جامعه مفید و باعث سربلندی خواهد بود .

به امید حق

… چون اندکی تمیز او بیشتر شد ، باید اخلاق نیک را به وی بیاموزی ، و او را از رذایل صفات بازداری ، و صفات حسنه را در نظرش جلوه دهی ، چون :صبر ، شکر ، توکل ، رضا ، شجاعت ، سخاوت ، صدق و صفا و غیر این ها ؛ و صاحبان این صفات را نزد او ستایش کنی .

و اخلاق رذیله ، از حسد و عداوت و بخل و کبر و دزدی و خیانت و امثال این ها را مذمت نمایی و ارباب این اخلاق را نکوهش کنی.

و او را به طهارت و نماز بداری و در بعضی از روز های ماه رمضان ، وی را به روزه داشتن امر کنی . و اصول و عقاید را به او تلقین نمایی و آداب معاشرت را به وی یاد دهی و چون فعل نیکی از او سر زد یا صفت خوبی از او ظاهر شد ، او را آفرین گویی و در برابر مردم تحسین کنی و به وی احسان نمایی.

نو آموز را ذکر و تحسین و زه

ز توبیخ و تهدید استاد بِه

و اگر فعل قبیحی از او سر زد ، دفعه اول نادیده انگاری و به رویش نیاوری ، و چنین وانمود کنی که کسی جرئت نمی کند که چنین کاری بکند ، به خصوص اگر خود طفل بخواهد آن را پنهان کند ، تا جری نشود . پس اگر دوباره آن کار را از او سرزد در خفیه وی را عتاب و خطاب کنی ، و چنان نمایی که اگر این از او ظاهر شود ، نزد مردم رسوا می گردد و بسیار در مقام عتاب برنیایی و باید پدر هیبت خویش را نگاه دارد و خود را در نظر فرزند بی وقع نسازد و مادر بایستی او را از پدر نرسان و وی را از اعمال ناشایست منع کند….

(معراج السعاده ، ملا احمد نراقی ، ص 219)