اكنون نظر كن اى مفضّل به سوى اين حواس كه مخصوص شده است به آنها انسان در خلقت خود و شرف يافته به آنها بر غير خود چگونه ديده ‏ها را در سر او قرار داده است مانند چراغها كه در بالاى مناره برافروزند تا تواند همه اشياء را مطالعه نمايد، و ديده را در اعضاى پائين‏ تر قرار نداده مانند دستها و پاها كه آفتها به آن برسد يا در مباشرت اول اعمال به آن جوارح علتى در آنها حادث شود و در اعضاى وسط بدن قرار نداد مانند شكم و پشت كه دشوار باشد به كار فرمودن آن در ديدن اشياء و چون هيچ موضعى از براى اين حاسّه مناسب‏ تر از سر نبود در آنجا قرار داد كه از همه اعضاء بلندتر است و آن را صومعه گردانيده براى حواس پنجگانه كه محسوسات پنجگانه را درك نمايد و ادراك هيچ يك از محسوسات از او فوت نشود.

پس چشم را آفريد كه رنگها را دريابد. اگر ديده نمى ‏بود كه رنگها را احساس نمايد، خلق رنگها بى ‏فايده بود.

و سمع را از براى ادراك صداها آفريده. اگر صدا مى‏ بود و گوش نمى‏ بود كه بشنود، آفريدن صدا بى‏ نفع بود.

و هم چنين است ساير حواس. اگر محسوسات مى ‏بودند و حواس نبودند، خلق آنها بى‏ فايده بود و از آن جانب نيز چنين است.

و اگر ديده مى‏بود و صاحب رنگ كه ديده مى‏ شود نمى ‏بود، ديده را فايده نبود.

و اگر گوش مى ‏بود و شنيدنى نمى ‏بود، گوش بى ‏فايده بود.

پس نظر كن كه چگونه هر چيزى را براى چيزى آفريده و براى هر حاسّه محسوسى و براى هر محسوسى حاسّه مقرر ساخته.

و ايضا در هر حسّى امرى چند مقرر گردانيده كه متوسط باشند ميان حاسّه و محسوس كه احساس بدون آنها حاصل نمى ‏شود مانند روشنى و هوا براى ديدن و شنيدن. اگر روشنى نباشد كه رنگ براى ديده ظاهر شود ديده ادراك آن نمى ‏كند.

و اگر هوا نباشد كه صدا را به سامعه برساند، سامعه ادراك صدا را نمى ‏كند.

آيا مخفى مى ‏ماند بر كسى كه صحيح باشد نظرش و بكار فرمايد فكرش را آن كه مانند آنچه من وصف كرده‏ ام از تهيّه حواس و محسوسات كه هر يك با ديگرى مطابق و موافق است و آن چه احساس حواس بر آنها موقوف است همه مهيّاست نمى ‏باشد مگر به عمد و تقدير از خداوند لطيف و خبير.

منبع :توحيد مفضل ، مفضل بن عمر ،ترجمه علامه مجلسى، ص: 72